Awans zawodowy nauczyciela w roku szkolnym 2024/2025 – wyjaśniamy zawiłości okresu przejściowego

System awansu zawodowego nauczycieli w Polsce przechodzi obecnie przez okres znaczącej transformacji. Wprowadzone 1 września 2022 roku zmiany w Karcie Nauczyciela fundamentalnie przekształciły dotychczasową ścieżkę rozwoju kariery pedagogicznej. Zmiany w tym systemie nie tylko modyfikują same stopnie awansu zawodowego nauczyciela, ale również sposób ich uzyskiwania, wymagania formalne oraz dokumentację. W ramach okresu przejściowego jeszcze do 31 sierpnia 2027 roku równolegle będą funkcjonowały dwie ścieżki awansu - tzw. stara i nowa.

O awansie zawodowym nauczycieli rozmawialiśmy w ramach cyklu Przewodnik po prawie oświatowym z mecenasem Robertem Gałęskim z Kancelarii Lexbridge. W tym artykule przypomnimy różnice między starą a nową ścieżką awansu oraz wyjaśnimy, których nauczycieli one dotyczą. Przede wszystkim jednak z bliska przyjrzymy się procesowi awansu zawodowego nauczyciela według nowych zasad, precyzyjnie wyjaśniając zapisy ustawy.

W tym artykule:

• Kto podlega awansowi zawodowemu
• Warunki realizowania procesu awansu zawodowego nauczyciela
• Równoległe ścieżki awansu
• Awans zawodowy nauczyciela - nowa ścieżka
• Mentor nauczyciela początkującego
• Skład komisji obserwacji zajęć
• Przyśpieszenie procesu awansu zawodowego nauczyciela
• O czym musi pamiętać dyrektor
• Akty prawne
• Często zadawane pytania

Kto podlega awansowi zawodowemu

Awans zawodowy nauczycieli to sformalizowany proces rozwoju zawodowego, którego zasady są ściśle określone w przepisach prawa. Podnoszenie kwalifikacji zawodowych w tym trybie dotyczy nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w placówkach oświatowych, a dokładniej w:

• placówkach publicznych (przedszkola, szkoły podstawowe i ponadpodstawowe)
• szkołach artystycznych
• placówkach doskonalenia nauczycieli
• domach dziecka i bursach oświatowo-wychowawczych
• placówkach niepublicznych

Podstawę prawną stanowi przede wszystkim artykuł 9a Karty Nauczyciela wraz z kolejnymi artykułami oraz szczegółowe rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej, które określają, kto dokładnie może ubiegać się o kolejne stopnie awansu nauczyciela.

Warunki realizowania procesu awansu zawodowego nauczyciela

Kluczowe znaczenie mają jednak dwa fundamentalne warunki: wymiar zatrudnienia oraz tytuł zatrudnienia.

1. Wymiar zatrudnienia - etat. Warunkiem koniecznym do odbycia awansu jest zatrudnienie na co najmniej 1/2 etatu. Warto przy tym zaznaczyć, że może to być suma wynikająca z zatrudnienia w kilku placówkach.
2. Tytuł zatrudnienia - umowa o pracę. Podstawą zatrudnienia musi być umowa o pracę, jednak - co warto podkreślić - nie każda umowa o pracę daje podstawy do ubiegania się o rozpoczęcie awansu zawodowego.

Przypadki wykluczające możliwość realizacji awansu są precyzyjnie określone w Prawo oświatowym. Są to m.in.:

• dyrektorzy niebędący nauczycielami (którzy w wyjątkowych przypadkach mogą kierować placówką oświatową);
• osoby zatrudnione w publicznych placówkach bez statusu nauczyciela, prowadzące zajęcia z zakresu zainteresowań;
• nauczyciele zatrudnieni w ramach realizacji programów unijnych.

Jest to o tyle istotne, że każdy przypadek wymaga indywidualnej analizy pod kątem spełnienia wszystkich wymogów formalnych. Sam fakt zatrudnienia na umowę o pracę w placówce oświatowej nie jest bowiem wystarczającą przesłanką do rozpoczęcia procedury awansu zawodowego.

Równoległe ścieżki awansu

Obecna sytuacja w polskiej oświacie, charakteryzująca się równoległym funkcjonowaniem dwóch systemów awansu zawodowego nauczycieli, jest bezpośrednim rezultatem reform wprowadzonych 1 września 2022 roku. W momencie wejścia w życie reformy nauczyciele znajdowali się na różnych etapach swojej drogi zawodowej.

Jedną z najbardziej znaczących zmian strukturalnych było usunięcie stopnia nauczyciela kontraktowego. W nowym systemie pozostali już tylko:

• nauczyciel mianowany
• nauczyciel dyplomowany

Ta zmiana wymusiła konieczność stworzenia przepisów przejściowych, które pozwoliłyby na płynne dostosowanie sytuacji nauczycieli do nowych realiów. W związku z tym jeszcze do 2027 roku część nauczycieli realizuje swój awans zawodowy na starych zasadach (według przepisów ustawy Karta Nauczyciela sprzed nowelizacji z 5 sierpnia 2022 r.).

Nauczyciele będący na dzień 1 września 2022 roku w trakcie realizacji awansu według starych zasad, kończą go na dotychczasowych warunkach. Wszystkie osoby rozpoczynające swoją drogę zawodową po 1 września 2022 roku podlegają już nowym regułom. Natomiast zasady przejściowe różnią się w zależności od stopnia awansu zawodowego, jaki nauczyciel posiadał w momencie wejścia w życie nowych przepisów.

• Awans na stopień nauczyciela dyplomowanego

Dla nauczycieli mianowanych kluczowe znaczenie ma moment rozpoczęcia procedury uzyskania stopnia nauczyciela dyplomowanego. Jeżeli procedura została rozpoczęta przed 1 września 2022, wówczas, na zasadzie ciągłości według przepisów, osoba taka realizuje awans na starych zasadach. Nauczyciel mianowany, który nie rozpoczął jeszcze procedury awansowej przed 1 września 2022 roku objęty jest już nowymi przepisami.

• Awans na stopień nauczyciela mianowanego - nauczyciel kontraktowy

Dla nauczycieli kontraktowych wprowadzono jednoznaczną regulację. Jeśli stopień nauczyciela kontraktowego został uzyskany przed 1 września 2022 roku, wówczas zastosowanie znajdują stare przepisy. Oznacza to, że nauczyciele kontraktowi, którzy uzyskali ten stopień przed wprowadzeniem reformy, mogą ubiegać się o uzyskanie stopnia nauczyciela mianowanego według dotychczasowych zasad.

• Awans na stopień nauczyciela mianowanego - nauczyciel stażysta

Najbardziej złożona sytuacja dotyczy nauczycieli stażystów, którzy w momencie wejścia w życie nowych przepisów byli w trakcie realizacji stażu na stopień nauczyciela kontraktowego. W ich przypadku ustawodawca zdecydował o bezpośrednim przejściu do nowego systemu. Jest to bezpośrednio związane z jedną z najważniejszych zmian strukturalnych - likwidacją stopnia nauczyciela kontraktowego.

Przy tym wszystkim zachowano pewną elastyczność systemu - dotychczasowy staż nie przepada, lecz zostaje zaliczony do nowej ścieżki awansu. To rozwiązanie ma na celu zabezpieczenie interesów nauczycieli, którzy rozpoczęli już swoją drogę zawodową, jednocześnie umożliwiając płynne przejście do nowego systemu .

Awans zawodowy nauczyciela - nowa ścieżka

Reforma systemu awansu zawodowego nauczycieli wprowadza zasadnicze zmiany w procesie podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Kluczowy moment stanowi automatyczne rozpoczęcie procedury awansowej z chwilą podjęcia zatrudnienia w placówce oświatowej, przy spełnieniu podstawowych kryteriów - zatrudnienia na minimum 1/2 etatu na podstawie umowy o pracę.

Najistotniejszą zmianą w nowym systemie jest jego automatyczność i obligatoryjność. Każdy nauczyciel zatrudniony w placówce oświatowej, spełniający określone kryteria zatrudnienia, zostaje objęty procesem podnoszenia kwalifikacji zawodowych.

• Nauczyciel początkujący - awans na stopień nauczyciela mianowanego

Pierwszy etap awansu dotyczy osób odbywających przygotowanie do zawodu nauczyciela i prowadzi od statusu nauczyciela początkującego do uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego. Proces ten trwa 3 lata i 9 miesięcy i rozpoczyna się niezwłocznie po zatrudnieniu. Dyrektor placówki ma obowiązek przydzielić nauczycielowi mentora - może nim być nauczyciel mianowany lub dyplomowany. Mentor towarzyszy nauczycielowi w procesie zdobywania doświadczenia zawodowego, wspiera jego rozwój i pomaga w realizacji kolejnych etapów awansu.

Kluczowym elementem całej procedury jest lekcja otwarta, którą nauczyciel przeprowadza w obecności dyrektora szkoły lub placówki, mentora oraz specjalisty powołanego przez dyrektora, najczęściej dyplomowanego nauczyciela z danego przedmiotu. Jest to swoista weryfikacja umiejętności dydaktycznych i metodycznych nauczyciela.

Uwieńczeniem pierwszego etapu awansu jest postępowanie egzaminacyjne przed powołaną przez organ prowadzący placówkę komisją. Podczas rozmowy egzaminacyjnej nauczyciel odpowiada na szereg pytań, a następnie - w przypadku pozytywnej oceny z egzaminu oraz co najmniej dobrej oceny pracy - otrzymuje decyzję o uzyskaniu stopnia nauczyciela mianowanego.

• Nauczyciel mianowany - awans na stopień nauczyciela dyplomowanego

Ścieżka awansu na nauczyciela dyplomowanego rozpoczyna się automatycznie po uzyskaniu stopnia nauczyciela mianowanego. Wymaga on przepracowania dokładnie 5 lat i 9 miesięcy na stanowisku nauczyciela mianowanego. Procedura przebiega w formie postępowania kwalifikacyjnego przed komisją, która dokonuje kompleksowej analizy dorobku zawodowego nauczyciela. Na wniosek zainteresowanego dokonuje się też oceny pracy nauczyciela.

Mentor nauczyciela początkującego

Opiekuna stażu, który funkcjonował w starej ścieżce awansu, w nowych zasadach zastąpił mentor nauczyciela początkującego. Funkcję tę może pełnić nauczyciel mianowany lub dyplomowany. W stosunku do wcześniej istniejącego opiekuna stażu, mentor ma trochę inny zakres obowiązków. Bardziej kładzie się tu nacisk na pozycję wspierania działania młodego nauczyciela niejako z góry niż na współdziałania.

Pozycja mentora wobec nauczyciela w trakcie awansu jest bardziej „władcza" niż koleżeńska. Jego zadaniem jest wspieranie, ocenianie i nadzorowanie.

Mentora nauczyciela początkującego mianuje dyrektor placówki. Powinien on zrobić to niezwłocznie po zatrudnieniu osoby rozpoczynającej staż. Nie oznacza to bynajmniej, że musi to zrobić w tym samym dniu. Nie ma tu też wyznaczonych żadnych widełek do dokonanie tej czynności. W sytuacji więc, kiedy w placówce nie ma osoby spełniającej kryteria do zostania mentorem - a więc nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego - dyrektor powinien niezwłocznie podjąć działania mające na celu zatrudnienie takiej osoby.

Nie ma też przeciwwskazań, aby dyrektor powołał na mentora samego siebie, pod warunkiem, że spełnia kryterium bycia nauczycielem mianowanym lub dyplomowanym.

Skład komisji obserwacji zajęć

Kwestia udziału osób podczas obserwacji zajęć nauczyciela początkującego wymaga wnikliwej interpretacji przepisów. Ustawodawca wskazuje na konieczność obecności trzech podmiotów: dyrektora, mentora i nauczyciela dyplomowanego lub innej osoby powołanej przez dyrektora.

Warto jednak zwrócić uwagę, że w przepisach nie ma mowy o 3 osobach, a jedynie 3 funkcjach. Dopuszczalne jest łączenie ról, np. dyrektor może być jednocześnie mentorem lub występować równocześnie w roli nauczyciela dyplomowanego.

Istotna jest jakość i cel obserwacji, nie sztywne rozdzielenie funkcji. Kryterium kompetencji ważniejsze od formalnego podziału ról

Przyśpieszenie procesu awansu zawodowego nauczyciela

Skrócenie stażu jest szczególnym rozwiązaniem systemowym, które pozwala na przyśpieszenie procesu awansu nauczycieli posiadających dodatkowe kwalifikacje lub doświadczenie zawodowe. Warto podkreślić, że skrócenie czasu oczekiwania nie oznacza automatycznego awansu. Nadal konieczne jest przeprowadzenie pełnej procedury kwalifikacyjnej i wykazanie się kompleksowym dorobkiem zawodowym. 

Skrócenie stażu na nauczyciela mianowanego

Jeśli chodzi o awans na nauczyciela mianowanego, ustawodawca przewidział dwie zasadnicze ścieżki skrócenia podstawowego okresu stażu wynoszącego 3 lata i 9 miesięcy.

1. Pierwszy mechanizm skrócenia stażu dotyczy nauczycieli, którzy posiadają stopień naukowy lub przed nawiązaniem stosunku pracy w Polsce prowadzili zajęcia dydaktyczne za granicą.W tych przypadkach skrócenie następuje z mocy prawa, a nauczyciel może ubiegać się o zmniejszenie wymiaru stażu do 2 lat i 9 miesięcy. Istotnym warunkiem jest złożenie stosownego wniosku nie później niż do zakończenia roku szkolnego w drugim roku odbywania stażu.
2. Drugi mechanizm ma charakter uznaniowy i pozostawia dyrektorowi placówki oświatowej prawo podjęcia decyzji o skróceniu stażu. Przesłankami umożliwiającymi skorzystanie z tego rozwiązania są:
   • status nauczyciela akademickiego z minimum trzyletnim stażem pracy na uczelni;
   • co najmniej 5-letni okres pracy w szkole i znaczący dorobek zawodowy, zwłaszcza w przypadku nauczycieli przedmiotów zawodowych.
   Procedura ta wymaga zachowania określonych formalnoprawnych rygorów. Wniosek składa się bezpośrednio do dyrektora szkoły lub placówki, który podejmuje decyzję w oparciu o własną ocenę przedłożonych dokumentów i argumentów. W przypadku negatywnego rozpatrzenia wniosku nauczycielowi przysługuje prawo zaskarżenia decyzji do sądu administracyjnego w terminie 30 dni od dnia powzięcia informacji o rozstrzygnięciu.

Warto podkreślić, że decyzja dyrektora nie może mieć charakteru dowolnego czy całkowicie arbitralnego. Każde rozstrzygnięcie powinno być merytoryczne, poparte szczegółową analizą i zawierać precyzyjne uzasadnienie.

Skrócenie czasu do uzyskania stopnia nauczyciela dyplomowanego

Ustawodawca przewidział możliwości skrócenia okresu 5 lat i 9 miesięcy, po których można ubiegać się o stopień nauczyciela dyplomowanego. Kluczowe warianty skrócenia to:

1. 3 lata i 9 miesięcy. Dotyczy nauczycieli mianowanych przed 1 września 2022 roku, którzy mają możliwość złożenia wniosku o stopień nauczyciela dyplomowanego na podstawie wcześniejszych przepisów.
2. 4 lata i 9 miesięcy. Przysługuje nauczycielom posiadającym tytuł naukowy lub prowadzącym zajęcia dydaktyczne za granicą przed podjęciem pracy w Polsce.

Każdy nauczyciel ubiegający się o skrócenie okresu powinien zgromadzić odpowiednią dokumentację potwierdzającą spełnienie warunków, Przygotować kompletne portfolio dokumentujące dotychczasowy dorobek zawodowy, a przede wszystkim złożyć stosowny wniosek we właściwym terminie.

O czym musi pamiętać dyrektor

Dyrektorzy placówek oświatowych powinni zwrócić szczególną uwagę na kilka kluczowych aspektów procesu awansu nauczycieli:

• Niezwłoczne ustanowienie mentora. Podstawowym obowiązkiem jest możliwie najszybsze przydzielenie mentora nauczycielowi rozpoczynającemu staż. Opóźnienia w tym zakresie mogą skutkować zarzutami niedopełnienia obowiązków i naruszeniem procedury awansowej.
• Skrupulatne pilnowanie terminów. Kluczowa jest bieżąca kontrola i monitoring wszystkich istotnych terminów związanych z awansem zawodowym nauczyciela, takich jak terminy składania wniosków o skrócenie okresu stażu.
• Formalne potwierdzenie udziału w procesie. Złożenie podpisu pod decyzją przyznającą stopień awansu zawodowego, dbałość o kompletność dokumentacji, aktywny udział w procesie opiniowania.

Podsumowując, rola dyrektora w procesie awansu nauczycieli jest kluczowa. Wymaga ona nie tylko merytorycznego wsparcia, ale także precyzyjnego przestrzegania procedur administracyjnych, terminów oraz dbałości o formalne aspekty postępowania.

Akty prawne

• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 6 września 2022 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli

Często zadawane pytania

Czy nauczyciel zatrudniony na umowę zlecenie może realizować awans zawodowy? 

Nie, nauczyciel zatrudniony na podstawie umowy zlecenia nie może realizować awansu zawodowego. Zgodnie z przepisami prawa, aby nauczyciel mógł ubiegać się o awans zawodowy, musi być zatrudniony w ramach stosunku pracy. Oznacza to, że konieczne jest zawarcie umowy o pracę lub zatrudnienie na podstawie mianowania, przy czym wymagane jest również spełnienie kryterium minimalnego wymiaru etatu (co najmniej połowa). Umowy cywilnoprawne, takie jak umowa zlecenie czy umowa o dzieło, nie spełniają tego warunku.

Czy istnieje możliwość nieprzystąpienia do awansu zawodowego nauczyciela?

W przypadku nauczyciela początkującego (stażysty) nie istnieje formalna możliwość rezygnacji z procesu awansowego. Uczestnictwo w procedurze awansu jest niejako automatyczne.

W przypadku nauczyciela mianowanego, jako że awans na stopień nauczyciela dyplomowanego odbywa się na jego wniosek, istnieje większa swoboda. Nauczyciel może dobrowolnie wydłużyć okres przed ubieganiem się o stopień nauczyciela dyplomowanego. Nie istnieje przymus natychmiastowego składania wniosku, pod warunkiem spełnienia minimalnego okresu zatrudnienia.

Kto wydaje decyzję o przyznaniu stopnia awansu zawodowego?

Warto pamiętać o zróżnicowaniu organów wydających decyzje. Dla nauczyciela mianowanego jest to organ prowadzący, dla nauczyciela dyplomowanego natomiast organ nadzoru pedagogicznego (w szczególnych przypadkach minister).

Bez względu na organ wydający, rekomenduje się, aby opinia i podpis dyrektora szkoły lub placówki znalazły się na akcie nadania stopnia awansu zawodowego.

Czy zwolnienie lekarskie wydłuża czas przygotowania do zawodu nauczyciela?

Zasadniczo krótkotrwałe zwolnienia lekarskie nie stanowią przeszkody w kontynuowaniu procesu awansowego. Zwolnienia lekarskie do 30 dni są traktowane jako normalny okres zatrudnienia i nie powodują wydłużenia czasu przygotowania do zawodu. Na długość czasu przygotowania do zawodu nie mają też wpływu zwolnienia z tytułu ciąży, która jest traktowana jako pełnoprawny okres zatrudnienia.

Nieco inaczej wygląda sprawa w przypadku dłuższych nieobecności. Zwolnienia lekarskie przekraczające 30 dni mogą już wpływać na tok awansu zawodowego i wymagać dodatkowych wyjaśnień lub przedłużenia stażu. Warto również pamiętać o szczególnym statusie urlopu wychowawczego, który jest w przepisach traktowany w sposób odrębny.

Co w sytuacji, gdy dyrektor nie może niezwłocznie powołać mentora. Czy w takim wypadku moment rozpoczęcia odbywania przygotowania do zawodu nauczyciela zostaje przesunięty na moment przydzielenia stażyście mentora?

Czas przygotowania do zawodu rozpoczyna się z chwilą zatrudnienia nauczyciela, niezależnie od momentu wyznaczenia mentora. Z momentem spełnienia podstawowych kryteriów - czyli zatrudnienia - automatycznie inicjuje się proces awansu zawodowego. Na dyrektorze spoczywa wówczas obowiązek niezwłocznego przydzielenia mentora.

Warto podkreślić, że dyrektor ma ustawowy obowiązek jak najszybszego wyznaczenia mentora. Jednak nawet czasowe niedopełnienie tego obowiązku nie może stanowić przeszkody w realizacji procesu awansu zawodowego przez nauczyciela.

Według przepisów dyrektorem w placówce niepublicznej może być nauczyciel, który nie jest nauczycielem mianowanym. Czy w sytuacji, gdy nie ma innego nauczyciela mianowanego, dyrektor nadal może być mentorem?

Sam fakt bycia dyrektorem nie uprawnia automatycznie do pełnienia funkcji mentora. Ustawodawca bardzo precyzyjnie określił wymagania wobec osób mogących pełnić tę rolę. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, mentorem może być wyłącznie nauczyciel posiadający stopień awansu zawodowego nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego.